Birincil Over Yetmezliği

Primer Over Yetmezliği (POI)

Birincil over yetmezliği (Primer Overyan İnsufficiency – POI)  ve erken over yetmezliği (Prematür Overyan İnsufficiency – POF) terimleri, overlerin (yumurtalıkların) beklenenden erken fonksiyon kaybını tanımlamak için kullanılır. Ancak tanı kriterleri, klinik seyir ve güncel kullanım açısından aralarında bazı önemli farklar bulunmaktadır.

Primer Over Yetmezliği (POI):40 yaşından önce over fonksiyonlarının azalması veya tamamen kaybı ile karakterize, ancak aralıklı hormonal ve ovulatuar aktivitenin devam edebildiği bir klinik tablodur.

Özellikler:

• • Adet düzensizlikleri  veya amenore görülebilir.
  • Serum östrojen düzeyleri düşüktür; FSH düzeyleri genellikle ≥25 IU/L’dir (en az 1 ay arayla iki ölçümle doğrulanır).
  • Over fonksiyonu aralıklı olarak devam edebilir; spontan ovulasyon ve gebelik nadiren de olsa mümkündür.
  • Tanı konduktan sonra bile geçici olarak hormonal aktivite gözlenebilir.

Erken Over Yetmezliği (Prematür Overyan Yetmezlik – POF):Önceden daha yaygın olarak kullanılan bu terim, 40 yaşından önce over fonksiyonlarının kalıcı olarak durduğu durumları tanımlar.

Özellikler:

• • Menopoz benzeri klinik tablo (persistan amenore, östrojen eksikliği ve infertilite) söz konusudur.
  • FSH düzeyleri menopozal seviyelerdedir (>40 IU/L).
  • Over fonksiyonunun geri dönme olasılığı oldukça düşüktür.
  • Günümüzde bu terim daha nadir kullanılmakta olup yerini “Primer Over Yetmezliği (POI)” kavramı almıştır.

Bilimsel olarak Primer Over Yetmezliği  ve Prematür Over Yetmezliği aynı klinik durumu ifade eder ve 40 yaş öncesi yumurtalık yetmezliği için kullanılır. Ancak, Primer Over Yetmezliği terimi günümüzde daha yaygın kabul görmektedir.

Önemli Not:

Bununla birlikte adetler bir dönem çok fazla stress gibi yaşam tarzı faktörleri, fazla egzersiz ve/veya diyet uygulama, fibroid, endometriozis veya adet öncesi gerginlik sendromu (PMS) için uygulan tedaviler nedeniyle geçici bir dönem durabilir. Bu durum tedavi bırakıldığında ya da daha sağlıklı yasam tarzına geçildiğinde overler normal hormon üretimine döneceği için prematür değil geçici hormonal değişiklikler olarak kabul edilmektedir.

Birincil over yetmezliği sıklıkla erken menopoz ile karıştırılsa da, bu iki durum birbirinden farklıdır ve terimlerin birbirinin yerine kullanılması doğru değildir. Primer over yetmezliği tanısı alan kadınlarda yumurtalık fonksiyonları azalmış olsa da, seyrek aralıklarla adet görülebilir ve kendiliğinden gebelik ihtimali tamamen ortadan kalkmış değildir. Buna karşılık, erken menopoz; yumurtalık fonksiyonlarının tamamen durduğu, adetlerin kalıcı olarak kesildiği ve doğal yolla gebelik şansının bulunmadığı bir durumdur. Bu nedenle, tanı konulurken ve hasta bilgilendirilirken bu iki kavram arasındaki farkın doğru şekilde açıklanması oldukça önemlidir.

Primer Overyan Yetmezlik Nedenleri

Prematür over yetmezliğinin nedenleri çeşitlidir ve genetik, otoimmün, çevresel ve iatrojenik faktörler içerebilir. Primer over yetmezliği daha kapsamlı bir tanımdır; çoğunlukla yumurtalık fonksiyonlarının kademeli azalmasıyla (örneğin, Turner sendromu, otoimmün ooforit) karakterize olsa da, ani fonksiyon kaybı (örneğin, bilateral ooferektomi, kemoterapi/radyoterapi) da görülebilir.

Primer over yetmezliğinin olası  nedenleri:

• Genetik Faktörler
  • X Kromozomu Anomalileri:
    • Turner sendromu (45,X kromozom yapısı)
    • Frajil X sendromu (FMR1 gen mutasyonu)
    • X kromozomu delesyonları veya translokasyonları.
  • Otozomal dominant veya resesif genetik mutasyonlar:
    • FOXL2, BMP15 gibi genlerdeki mutasyonlar
    • Diğer genetik bozukluklar
• Otoimmün Nedenler
  • Primer over yetmezliği olan hastaların küçük bir bölümünde yumurtalıklara karşı antikorlar sentezlenir ve yumurtalık dokusunun tahrip olmasına neden olur. Bu grup hastalarda yine hastanın kendi dokularına karşı antikor üretmesi ile ortaya çıkan otoimmün hastalıkların görülme olasılığı artar. Çok sayıda endokrin ve non-endokrin otoimmün tablo prematür ovaryen yetmezlik ile ilişkilendirilmiştir. Hipoparatiroidizim, addison hastalığı, hipotirodizim ve diabet gibi poliglandüler otoimmün endokrin hastalıklarda antiover antikorlarının gelişimi söz konusudur.
    • Otoimmün Ooforit: Yumurtalıkların bağışıklık sistemi tarafından tahrip edilmesi
    • Diğer Otoimmün Hastalıklar:
      • Tiroid (Tiroidit) İltihabı (Hashimoto tiroiditi)
      • Addison hastalığı (böbreküstü bezi yetmezliği)
      • Sistemik lupus eritematozus (SLE)
      • Romatoid artrit
• İatrojenik (Tedavi Kaynaklı) Nedenler
  • Kanser tedavileri (kemoterapi ve radyoterapi): Özellikle kemoterapi ajanları ve pelvik radyoterapi, yumurtalık fonksiyonlarını kalıcı olarak bozabilir. Radyoterapi, over dokusuna, kemoterapiden daha çok hasar verebilmektedir.
  • Over cerrahisi: Yumurtalıklara yapılan cerrahi müdahaleler yumurtalık rezervini azaltabilir.
  • Yumurtalık rezeksiyonu (over dokusunun çıkarılması)
  • Ooforektomi (yumurtalıkların tamamen alınması)
  • Pelvik cerrahi (örneğin, endometriozis cerrahisi)
• Enfeksiyonlar ve Çevresel Faktörler
  • Bazı enfeksiyonlar overleri etki etmelerinden dolayı, prematür ovaryen yetmezlik açısından risklidirler .Kabakulak gibi viral enfeksiyonlar, nadiren over yetmezliğine neden olabilir. Ayrıca HIV, sitomegalovirus, sıtma, suçiçeği ve dizanteri ile erken menopoz arasında ilişki olduğu öne sürülmüşse de bu kanıda kesin kanıtlar yoktur.
  • Sigara, toksinler ve çevresel kimyasallar, oksidatif stres oluşturarak yumurtalık fonksiyonlarını olumsuz etkileyebilir.
• Metabolik Bozukluklar
  • Galaktozemi: Prematür ovaryen yetmezlik, galaktozemili kadınlarda da görülebilir. Galaktoz metabolitlerinin toksik etkilerinden dolayı gonadotropinlerin biyoaktivitesinin azaldığı düşünülmektedir.
    • Galaktoz metabolitlerinin over foliküllerine toksik etkisi
    • Folikül kaybı ve over fonksiyonlarının erken kaybı
  • Diğer Metabolik Hastalıklar:
    • Wilson hastalığı (Bakır metabolizması bozukluğu)
    • Hemokromatozis (Demir birikimi)
• Nadir Görülen Durumlar
  • Dirençli Over Sendromu (Savage Sendromu):
    • Overlerin gonadotropinlere (FSH ve LH) direnç göstermesi
    • Foliküllerin olgunlaşamaması ve over fonksiyonlarının bozulması
    • Amenore ve infertilite gibi bulgular
  • İdiopatik (Bilinmeyen) Nedenler:
    • Nedeni tam olarak açıklanamayan over yetmezliği vakalar
• Diğer Nedenler : Primer over yetmezliği, genetik, otoimmün, çevresel, metabolik ve iatrojenik nedenlerin yanı sıra depresyon, obezite ve stres gibi yaşam tarzı faktörleriyle de ilişkilidir. Bu faktörler, over fonksiyonlarının erken kaybına ve dolayısıyla primer over yetmezliğine yol açabilir. Özellikle obezite ve depresyon gibi durumların over fonksiyonları üzerindeki etkileri, daha fazla araştırma gerektiren önemli konulardır.

Primer Overyan Yetmezlik Belirtileri

Primer over yetmezliği belirtileri genellikle menopozdakilere benzerdir ancak daha erken yaşta ortaya çıkar. En sık görülen belirtiler:

• Adet Düzensizlikleri:
  • Amenore (6 ay veya daha uzun süre adet görememe).
  • Oligomenore (seyrek adet görme).
  • Düzensiz veya anormal kanamalar.
• Menopoz Benzeri Semptomlar:
  • Sıcak basmaları, gece terlemeleri.
  • Vajinal kuruluk ve cinsel ilişkide ağrı.
  • Uyku bozuklukları, duygusal dalgalanmalar.
• İnfertilite (Kısırlık):
  • Yumurtlama olmaması nedeniyle gebe kalamama.
•  Diğer Belirtiler:
  • Kemik erimesi (osteoporoz) riskinde artış.
  • İdrar yolu enfeksiyonları ve vajinal enfeksiyonlarda artış.
  • Ciltte kuruluk, saç dökülmesi.

Primer Overyan Yetmezlik Tanısı

Primer over yetmezliği ve prematür over yetmezliği, yumurtalık fonksiyonlarının azalması veya tamamen kaybı ile karakterize durumlar olup, tanıları klinik bulgular ve laboratuvar testleri ile konur.Temel tanı kriterleri şunlardır:

• Klinik Bulgular:
  • Adet Düzensizlikleri: Özellikle prematür over yetmezliğinde, kadınlarda adet döngüsü düzensizleşir veya tamamen durabilir. Primer over yetmezliğinde ise adet görmeme (amenore) daha belirgindir.
  • Menopoz Benzeri Semptomlar: Sıcak basmaları, gece terlemeleri, vajinal kuruluk ve cinsel ilişki sırasında ağrı, uyku bozuklukları ve duygusal değişkenlikler.
  • İnfertilite: Yumurtlama eksikliği nedeniyle gebelik sağlanamaması.
  • Kemik Sağlığı Problemleri: Erken östrojen eksikliği kemik yoğunluğunun azalmasına neden olabilir.
• Laboratuvar Bulguları:
  • FSH (Follikül Uyarıcı Hormon) düzeyleri: Primer ovaryen yetmezlik tanısı için FSH düzeylerinin menopozal seviyelerde (genellikle >25-30 IU/L) olması beklenir. Bu test, over rezervinin azaldığını gösterir.
  • Estradiol düzeyleri: Düşük estradiol seviyeleri (<20 pg/mL) over fonksiyonlarının azaldığını destekler.
  • AMH (Anti-Müllerian Hormon): AMH seviyeleri over rezervini değerlendirmede kullanılır. Primer ovaryen yetmezlik genellikle düşük veya tespit edilemez seviyelerdedir.
  • Gebelik testi: Amenore (adet görememe) ile başvuran tüm hastalarda gebelik mutlaka dışlanmalıdır
• Diğer Değerlendirmeler:
  • Pelvik Ultrasonografi: Over hacmi ve folikül sayısını değerlendirmek için kullanılır. Azalmış over hacmi ve folikül eksikliği tanıyı destekler.
  • Karyotip analizi: Kromozomal anormalliklerin araştırılması için yapılır Özellikle genç hastalarda Turner sendromu gibi kromozomal anormalliklerin varlığını araştırmak için yapılabilir.
  • Otoimmün testler :Tiroid fonksiyon testleri, adrenal antikorlar gibi testler otoimmün hastalıkları araştırmak için kullanılır.

Bu testler ve klinik bulgular, primer ve prematür over yetmezliğinin ayırt edilmesinde önemli rol oynar. Doğru tanı, uygun tedavi ve yönetim stratejilerinin belirlenmesine yardımcı olur.

Primer Over Yetmezliği ve İnfertilite

Primer Over Yetmezliği, doğurganlık üzerinde doğrudan etkili bir durumdur çünkü yumurtalıklar yeterince yumurta üretmez veya hiç üretmez. Yumurtlamanın olmaması, doğal yollarla gebe kalmayı zorlaştırır. Primer Over Yetmezliği tanısı almış kadınların büyük çoğunluğu kendiliğinden gebe kalamaz; ancak nadir de olsa spontan gebelikler görülebilir.

Primer over yetmezliği Tedavisi ve Yönetimi

Primer Over Yetmezliği  tedavisi, hastalığın kesin bir tedavisi olmamakla birlikte, semptomların yönetimi, komplikasyonların önlenmesi ve yaşam kalitesinin artırılmasına yönelik yaklaşımlarla gerçekleştirilir. Tedavi, hastanın yaşı, semptomların şiddeti ve doğurganlık isteği gibi faktörlere göre kişiselleştirilir.

Primer over yetmezliği ve prematür over yetmezliği tedavisinde kullanılan yöntemler:

• Hormon Replasman Tedavisi:Hormon replasman tedavisi, primer over yetmezliğinin en temel tedavi yöntemidir. Östrojen ve progesteron içeren bu tedavi, menopozal semptomları hafifletir ve uzun vadeli sağlık sorunlarını önler.

• • Östrojen Tedavisi:
    • Vajinal kuruluk, sıcak basmaları ve kemik kaybını önlemek için kullanılır.
    • Genç hastalarda östrojen tedavisi, kemik sağlığı ve kardiyovasküler sağlık açısından önemlidir.
    • Östrojen, hap, cilt yaması veya jel formunda verilebilir.
  • Progesteron Tedavisi:
    • Östrojenle birlikte verilir ve rahim iç tabakasının (endometrium) korunmasını sağlar.
    • Progesteron, sürekli veya döngüsel olarak kullanılabilir.
  • Hormon replasman tedavisi Faydaları:
    • Menopozal semptomları (sıcak basmaları, gece terlemeleri) azaltır.
    • Kemik erimesi (osteoporoz) riskini düşürür.
    • Kardiyovasküler sağlığı destekler.

Hormon Replasman Tedavisi doktor kontrolünde ve kişiye özel planlanarak yapılmalıdır.

• İnfertilite Tedavileri:Primer over yetmezliği olan ve çocuk sahibi olmak isteyen kadınlar için doğurganlık tedavileri değerlendirilebilir. Primer over yetmezliği olan kadınlarda doğal yollarla gebe kalma şansı oldukça düşüktür. Ancak, bazı hastalarda aralıklı olarak over fonksiyonları geri dönebilir ve yumurtlama olabilir. Bu nedenle, gebelik isteyen hastaların düzenli olarak takip edilmesi önemlidir.
  • Spontan Gebelik:Nadiren de olsa, over fonksiyonlarının geçici olarak geri dönmesiyle doğal yollarla gebelik mümkün olabilir.
  • Yumurta Dondurma: Erken teşhis edilen kadınlarda, kalan yumurtalar dondurularak ileride kullanılabilir.
  • Deneysel Tedaviler:Bazı çalışmalarda, over dokusunun uyarılması veya kök hücre tedavileri gibi yöntemler araştırılmaktadır, ancak bu tedaviler henüz rutin kullanımda değildir.
• Kemik Sağlığının Korunması:Östrojen eksikliği, kemik yoğunluğunun azalmasına ve osteoporoz riskinin artmasına neden olur. Bu nedenle, kemik sağlığını korumak için önlemler alınmalıdır.
• Psikolojik Destek:Primer over yetmezliği tanısı alan hastalarda, özellikle infertilite ve erken menopoz semptomları nedeniyle duygusal ve psikolojik sorunlar ortaya çıkabilir. Bu nedenle, psikolojik destek önemlidir.
  • Danışmanlık ve Terapi:
    • Hastaların duygusal olarak desteklenmesi ve yaşam kalitelerinin artırılması için psikolojik danışmanlık önerilir.
    • Destek gruplarına katılmak da faydalı olabilir.
• Yaşam Tarzı Değişiklikleri:Sağlıklı bir yaşam tarzı, semptomların yönetilmesine ve genel sağlığın iyileştirilmesine yardımcı olur.
  • Dengeli Beslenme:
    • Kalsiyum ve D vitamini açısından zengin besinler tüketmek önemlidir.
    • Antioksidan içeren meyve ve sebzeler, sağlıklı yağlar (omega-3) ve tam tahıllar tüketilmelidir.
  • Düzenli Egzersiz:
    • Kemik sağlığını korumak için ağırlık egzersizleri ve yürüyüş gibi aktiviteler önerilir.
    • Egzersiz, aynı zamanda stresi azaltır ve genel sağlığı iyileştirir.
  • Sigara ve Alkol Tüketiminden Kaçınma:
    • Sigara, over rezervini daha da azaltabilir ve kemik sağlığını olumsuz etkileyebilir.
    • Alkol tüketimi sınırlandırılmalıdır.
• Otoimmün Hastalıkların Tedavisi:Primer over yetmezliği otoimmün bir nedene bağlıysa, altta yatan otoimmün hastalığın tedavisi önemlidir.
  • Tiroid Hastalıkları:Hipotiroidi veya hipertiroidi varsa, uygun ilaçlarla tedavi edilmelidir.
  • Adrenal Yetmezlik:Addison hastalığı gibi durumlarda ilaç tedavisi gerekebilir.
• Düzenli Takip ve İzlem:Primer over yetmezliği olan hastaların düzenli olarak takip edilmesi önemlidir. Bu takipler şunları içerir:
  • Hormon seviyelerinin (FSH, estradiol) izlenmesi.
  • Kemik yoğunluğu ölçümleri .
  • Kardiyovasküler risk faktörlerinin değerlendirilmesi.

Primer over yetmezliği tedavisi, semptomların yönetimi ve komplikasyonların önlenmesine odaklanır. Hormon replasman tedavisi, kemik sağlığının korunması, doğurganlık seçenekleri ve psikolojik destek, tedavinin temel unsurlarıdır. Hastaların düzenli olarak takip edilmesi ve yaşam tarzı değişiklikleriyle desteklenmesi, yaşam kalitesini artırmada kritik rol oynar.

 

Sıkça Sorulan Sorular (SSS)

• Primer over yetmezliği olan kadınlar doğal yolla hamile kalabilir mi?

Evet, ancak bu oran oldukça düşüktür. Bazı kadınlar spontan yumurtlama yaşayabilir,

• Primer over yetmezliği kalıcı bir durum mudur?

Çoğu vakada kalıcıdır, ancak bazı hastalarda yumurtalık fonksiyonları zaman zaman geri dönebilir.

• Primer over yetmezliği erken tespit edilebilir mi?

AMH ve FSH testleri, yumurtalık rezervini değerlendirmek için kullanılabilir. Ailesinde erken menopoz öyküsü olan kadınlar bu testleri yaptırmalıdır.

• Primer over yetmezliği tedavi edilmezse hangi riskler ortaya çıkar?

Östrojen eksikliğine bağlı olarak osteoporoz, kardiyovasküler hastalıklar ve psikolojik sorunlar gelişebilir.

• Primer over yetmezliği önlenebilir mi?

Genetik ve otoimmün nedenleri önlemek mümkün değildir, ancak sigara, toksinler ve çevresel faktörlerden kaçınmak yumurtalık sağlığını korumaya yardımcı olabilir.

 

“Bu içerik, sağlık konularında genel bilgilendirme amacıyla hazırlanmıştır. Kişisel tıbbi durumlar farklılık gösterebileceğinden, tanı ve tedavi için mutlaka bir doktora veya sağlık uzmanına başvurmanız önemle tavsiye edilir.”